СИПАТТАМА
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылдың 30 сәуір айында №370 Қаулысына сәйкес, Сарқан, Алакөл, Лепсі филиалдарынан тұратын «Жоңғар Алатауы мемлекеттік ұлттық табиғи паркі» құрылды.
Парктің жалпы ауданы 356022 га.Әкімшілік қатынаста парк Алматы облысының Ақсу, Сарқан және Алакөл аудандарын қамтиды. Ақсу ауданында 55257 га, Сарқан ауданында 151947 га, Алакөл ауданында 148818 га.
Жоңғар Алатауы-Қазақстанның шығыс бөліміндегі тау, Жоңғар тау жүйесінің солтүстік және солтүстік-батыс жалғасуы. Ол солтүсігінде Алакөлқазаншұңқыры мен оңтүстігінде Іле өзені арнасы аралығында ендікбағытта шақырылып жатыр. Ұзындығы 450 км, ені 100-200 км.Жоңғар Алатауын батыра Көксу өзені, Шығысты Буратал өзенін кесіп өтеді. Бұл екі бөлек Солтүстік және Оңтүстік Жоңғар Алатауы деп аталатын екі үлкен тау жынысын құрайды.
Жер бедерінің сипаты
Қазақстан шекарасы аясында Қытай аумағында жатқан Үрқашар Барлықтау тауына (3300 м.Жайыр және Майлы деп аталатын аласа тауларға ауысады. Бұл тау жобалары аралығында кең аңғарлы ойыс орналасқан. Тау аңғарларында балалар тас үйлері (қорымдар) көп. Ойыс Ебінұр көлін Алакөл қазаншұңқырымен жалғасып жатыр, бұл табиғи асуды жоғары қаппасы деп атайды. Жоңғар Алатауының Қазақстандық бөлімі Жоңғар қақпасынан батысқа қарай бастайды. Бұл бөлімде Жоңғар Алатауы асимметриялық құралымы бар алып тау жолына айналады. Жоғары Алатау қатар жатқан екі басты жобадан (Солтүстік және Оңтүстік) тұрады, оларды Көксу өзені бөліп жатыр. Солтүстік жоттың ең биік шыңы-Бесбақан (4622 м). Солт-нде солтүстік – шығысқа қарайбаспалдақ тәртібін аласара тастап, біртіндеп кең жазыққа ұласады. Оның жоғары сатысында Тастау, Ақанжайлау, Қотыртас, Мыңшұқыр (2800-3000 м) орналасқан. Олардың арасында кішігім тау аралық қазаншұңқырлар жатыр. Екінші саты-Күнгей, Ешкіөлмес, Суықтау, Қарашоқы, Желдіқарағай (2000 м) тау жобалары. Үшінші саты-Шыбынды, Қарасарық, Қырықкөл тау алды аңғарлары (1500-1600 м), олардан солтүстік-шығысқа қарай Текелі және Сайқан таулары (1100 м) орналасқан. Оңтүстік жоттың ең биік шыңы-Мұзтау (4370м). Оңтүстік тау жоотасының жер бедері де сатылы, бірақбірақ солтүстік жотамен салғанда күшті тілімделген. Оның батысында және оңтүстік-батысында Итшоқы, Қотырқайың, Алтынемел, Суаттау тау алды жобалары орналасқан. Олар өздері аңсарына жақындап келеді. Солтүстік беткейдің жер бедері тегі, көлбеу болады, тау төбелері тегі. Тау қыраттарын бөліп жатқан аңғыларының беткейлері тік жарқабақты, тілімделген. Оңтүстік беткейлері жарылып келеді. Тау шыңдары солтүспен салынғанда тегісемес, көтеріңкі болады.
Геологиялық еңбектері
Олардың тау жобалары кембрийге дейінгі граниттер мен кристалды граниттерден құралған. Жоңғар Алатауының солтүстік және солтүстік-батыс бөліктерінде силур мен девонның құмыралары, сазды тақырыптарынан тұратын негізгі жыныстардан басқа төмен және орта палеозойдың шекті жіктері да кездеседі. Тау жүйесінің оңтүстік және оңтүстік-батыс бөліктерінде жоғары палеозойдың көптеген жіктері таралған. Олар тас көмір және пермь дәуірлерінің құмтасы, тақырыбы, актісі мен конгломераттарынан тұрды. Тау аралық қазаншұңқырлар мен аңғарларда, тау өзендерінде палеоген мен неогеннің шекті жіктері кездеседі. Жоңғар Алатауы каледон жөне герцин тау туындылары кезінде қатпарлы тауларға айналды, ал мезозой мен төменді кайнозойда сыртқы күштер әсерінен бұзылып, біртіндеп тегісті. Қарқынды жүрген альпі қатпарлығы нәтижесінде кейіннен қатпарлы-жақпарлы биік тауға айналды. Жер бедерінің қалыптасуына ежелгі және қазіргі мұз басулар да ықыласты. Мұз басу іздері әртүрлі жерлерде байқалады.
Пайдалы қазбалары
Полиметалл кен орындары бар. Кен құрамында кадмий, индий, висмут, селен, сынап жарқыраған сирек металдар кездеседі. Үйде алтынның кварц желісі шағын кен орындары бар. Тау аралық ойыстарда көмір қоры табылған.
Климаттар
Жоңғар Алатауы дүниежүз тіршілік мұхитынан шалғай орналасқан. Оның климатына Арктиканың суық ауасы, Тұран ойпатының ыстық ауасы және Сібір антициклоны әсер етеді. Тау етегіндегі шөгінділер мен шөгінділерге континентальды климат тан. Биік таулардың беткейлерінде климат қоңыржай сипаталды: қыс суық, жаз қоңырсалқын. Қанттардың температурасы -10°-11°С аралығында, шілдеде +18°+20°С.тау беткейлерінде жауын-шашыным мол түсті. Жауын-шашынының орташа жылдық мөлшері 600-800 мм, оңтүстік-шығысында 400 мм.қысты қар қаласының жауады, ал тау шындықтары мұздықтармен көмек көрсетілген. Жоғары жақпасы арқылы күшті Ебі желісі соғылды. Ол Жоңғар Алатауындағы Барлықтау мен Майлытау жобаларынан келетін циклон мен жоғары қақпағының оңтүстік-шығысы арқылы өтетін антициклонның қорытындысынан пайда болады. Ебі жылы жел, оның жылдығындағы 60-80 м/с, көбейсе 1-2, кейде тіпті 3-7 тәулік бойы соғылды. Осы қақпақ арқылы Сайқан тауларынан соғатын суық сайқан желі де өтеді.
Өзендері мен көліктері
Жоңғар Алатауында мол су қоры бар. Мұндағы өзгерістер жергілікті көліктерге құйылды. Солтүстігінде Ырғайты өзені Жалаңашкөлге, Жаманты өзені Алакөлге, тентек Сасықөлге құяды. Тау өзендерінің көпірі (Лепсі, Қаратал, Сарқан, Бүйен, Ақсу) Балқаш көліне құяды. Оңтүстік жота су қоры едәуір. Қанай шекарасы бойынша ағатын қорғау өзені Іле өзеніне құяды. Ілеге солтүстігінде Өсек өзенін қуады. Бурақожыр өзені де Ілеге бағалайды, бірақөте ыстық болған кең қалып, суып жетпеді. Жоңғар Алатауының Солтүстік және Оңтүстік жобалары аралығында Қаратал өзені ағып жатыр. Ол Көксу, Биже (оның мақсаты, Қарабұлақ, Сарыбұлақ, құс салаларымен бірге) өзендерімен бірге Балқашқа құяды. Тау шындарында мұздықтар бар, олардан Жоңғар Алатауының ірілі-ұсақты өзендері бастау алады. Олардың көпшілігі солтүстік жобалардан басталады. Мұнда жалпы ауданы 1000 км2 болатын 1369 мұздық бар. Ең ірі мұздықтар Лепсі өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан. Жоңғар Алатауының мұздықтары жеті топқа белінеді: Ырғайты, Тентек, Лепсі, Басқан, Сарқан, Ақсу, Бүйен.
Өсімдік және жануарлар дүниесі
Жоңғар Алатауы сіз бен Орта Азия таулары аралығындағы өзіндік көп тәртіпті. Солтүсігінде Солтүстік шалғынды-далалы зона, оңтүстігінде далаға тән ландшафттар тараған. Таудың биологиялық белгілері тау алды мен тау ішкі жазбаларында 500-600 м-ден 1200-1400 м-ге дейінгі аралықты сақтайтын төлем аймағынан басталады. Мұнда ерікті егемендік алғаптар мен жайылымдар орналастырылған. Көкөн, жемісағаштары, мал азықтық шөптер мен астық дәндері өсіріледі. Биігіректе дала зонасы (1200-1400 м-ден 1800-2000 м-ге дейін) орналасқан. Мұнда шыршы ормандар мен самырсын өседі. Марал, аю, еліктер мекен етеді. Шалғындар мал жаюға жарамды. Таудың биік белдеуі солтүсте 2200-2400 м-ден, ал оңтүстікте 2400-2500 м-ден биікте жатыр. Мұнда субальпі шалғындары, қар мен мұздықтар кездеседі. Биік таудың кейбір бөліктерін малшылар жайылымда пайдалануда. Жануарлар дүниесінде Алтай және тянь-шаньдық түрлер көп.
